datum objavljivanja: 04/02/2019
Prostata je žlezda koja čini deo muškog reproduktivnog sistema i normalno je veličine i oblika kestena zbog čega se naziva još i "kestenjača". Smeštena je u donjem delu abdomena, ispod mokraćne bešike i obavija početni deo mokraćne cevi (uretre) koja mokraću odvodi iz bešike. Kao sekundarna polna žlezda, prostata luči sekret koji doprinosi stvaranju i povećanju fluidnosti semene tečnosti (sperme), dok neke od materija koje su sadržane u sekretu štite reproduktivne i mokraćne organe od infekcije.
Bolesti prostate pogađaju mnoge muškarce, posebno nakon 40. godine života. Prema statističkim podacima, od svih unutrašnjih organa čoveka prostata najčešće oboleva. Sa godinama života prostata se može uvećati, čak već od 30. godine kod mnogih muškaraca. Zapravo, prostata počinje da se uvećava sa padom koncentracije testosterona, koji oko 50. i 60. godine života postaje znatan (andropauza). Obično se radi o benignom uvećanju (hipertrofiji, hiperplaziji) prostate, BHP. Uvećana prostata potencijalno usporava ili blokira protok mokraće i na taj način otežava mokrenje. Rizici zadržavanja urina su česte infekcije urinarnog trakta, oštećenja bešike i bubrega. Sa godinama starosti raste i učestalost ovog oboljenja, tako da 50-90% muškarca starosti između 50. i 80. godine života ima BHP. Izraženost simptoma (često mokrenje naročito noću, slab mlaz urina, nepotpuno pražnjenje bešike, impotencija) može biti proporcionalno uvećanju prostate. Međutim, ponekad značajno uvećana prostata pričinjava minimalne tegobe, a prvi simptomi tada mogu biti tek kada dođe do oštećenja bubrega. Zato je važnost redovnih kontrolnih pregleda izuzetno velika. Za sada nije dokazano da BHP povećava rizik za nastanak malignog oboljenja prostate. Međutim, treba imati u vidu da oba oboljenja mogu postojati istovremeno.
Karcinom prostate je jedan od najčešćih malignih oboljenja kod muškaraca pored karcinoma pluća i debelog creva. Prisutan je kod 5-7% muškaraca starijih od 50 godina. Tačan uzrok karcinoma prostate nije poznat. Faktori rizika za karcinom prostate su: godine starosti, urođena sklonost (genetska predispozicija), hormonalni uticaji, polno prenosive bolesti, pušenje i ishrana bogata zasićenim mastima. Karcinom prostate nastaje u žlezdanom tkivu prostate, sporo raste i tako gotovo 90% svih karcinoma prostate ostaje bez simptoma bolesti. Ukoliko istovremeno postoji i BHP mogu postojati simptomi koji su karakteristični za uvećanu prostatu. U kasnijem razvoju oboljenja javljaju se različiti simptomi u zavisnosti od organa koji su zahvaćeni (pluća, jetra, bubrezi, debelo crevo, kičma, zglobovi, mozak). Blagovremeno dijagnostikovanje ove bolesti je ključno, jer se u tom slučaju pacijent najčešće može izlečiti praktično u potpunosti.
Kako se BHP i karcinom prostate mogu razvijati bez pratećih simptoma značaj redovnih kontrola je izuzetno veliki. Dijagnoza bolesti se postavlja na osnovu detaljnog urološkog pregleda koji uključuje digitorektalni pregled (digital rectal examination, DRE), ultrazvučni pregled urotrakta, kao i određivanje tumorskih markera specifičnih za prostatu - ukupnog i slobodnog prostata specifičnog antigena (PSA, fPSA) i njihovog indeksa (fPSA/PSA). Konačna dijagnoza karcinoma prostate se postavlja na osnovu patohistološkog nalaza uzorka tkiva dobijenog biopsijom prostate.
- Glavno mesto sinteze prostata specifičnog antigena (PSA) je žlezdani epitel prostate
odakle se sekretuje u semenu tečnost. PSA je takođe prisutan u krvi i urinu, ali u značajno
nižoj koncentraciji u odnosu na semenu tečnost. Glavna funkcija PSA je razlaganje
proteina koji formiraju gel u semenoj tečnosti što omogućava povećanu pokretljivost
spermatozoida. Povišena koncentracija PSA u krvi se javlja kod oboljenja prostate kao što
su prostatitis, BHP, karcinom prostate.
- PSA se u krvi muškaraca nalazi u više molekulskih formi, od kojih su neke vezane za proteine. Koncentracija slobodne forme fPSA je značajno viša kod pacijenata sa BHP nego kod pacijenata sa karcinomom prostate, zbog čega se fPSA/PSA indeks koristi za diferencijaciju BHP i karcinoma prostate, posebno kod pacijenata sa intermedijernim vrednostima ukupnog PSA u krvi (vrednosti PSA između 4 i 10 ng/mL), kod kojih DRE nije ukazao na eventualno postojanje karcinoma prostate. Više vrednosti fPSA/PSA indeksa podrazumevaju manju verovatnoću karcinoma prostate, čime se izbegava nepotrebno izvođenje biopsije. Niže vrednosti fPSA/PSA indeksa uz značajno povišene vrednosti ukupnog PSA su povezane sa povećanim rizikom za karcinom prostate.
- Pri interpretaciji rezultata treba imati u vidu brojne varijacije koncentracije PSA u krvi. PSA vrednosti se menjaju sa godinama starosti, sa naročitom tendencijom povećanja između 60. i 70. godine života. Zbog toga se u dijagnostici karcinoma prostate primenjuju referentne vrednosti korigovane godinama starosti, naročito kod osoba starijih od 60 godina. Na povećanje vrednosti PSA mogu uticati i dijagnostički postupci poput DRE i biopsije prostate ili druge hirurške intervencije. Zbog toga je poželjno određivanje PSA pre bilo koje intervencije koja uključuje manipulaciju prostatom ili ako se PSA ipak određuje nakon ovih intervencija neophodno je da se napravi pauza.
- PSA se u krvi muškaraca nalazi u više molekulskih formi, od kojih su neke vezane za proteine. Koncentracija slobodne forme fPSA je značajno viša kod pacijenata sa BHP nego kod pacijenata sa karcinomom prostate, zbog čega se fPSA/PSA indeks koristi za diferencijaciju BHP i karcinoma prostate, posebno kod pacijenata sa intermedijernim vrednostima ukupnog PSA u krvi (vrednosti PSA između 4 i 10 ng/mL), kod kojih DRE nije ukazao na eventualno postojanje karcinoma prostate. Više vrednosti fPSA/PSA indeksa podrazumevaju manju verovatnoću karcinoma prostate, čime se izbegava nepotrebno izvođenje biopsije. Niže vrednosti fPSA/PSA indeksa uz značajno povišene vrednosti ukupnog PSA su povezane sa povećanim rizikom za karcinom prostate.
- Pri interpretaciji rezultata treba imati u vidu brojne varijacije koncentracije PSA u krvi. PSA vrednosti se menjaju sa godinama starosti, sa naročitom tendencijom povećanja između 60. i 70. godine života. Zbog toga se u dijagnostici karcinoma prostate primenjuju referentne vrednosti korigovane godinama starosti, naročito kod osoba starijih od 60 godina. Na povećanje vrednosti PSA mogu uticati i dijagnostički postupci poput DRE i biopsije prostate ili druge hirurške intervencije. Zbog toga je poželjno određivanje PSA pre bilo koje intervencije koja uključuje manipulaciju prostatom ili ako se PSA ipak određuje nakon ovih intervencija neophodno je da se napravi pauza.
Tumorski markeri su biohemijske supstance koje produkuje tumor ili bilo koji metabolički
proces u organizmu udružen sa tumorom. PSA je organo specifičan, ali ne i tumor specifičan
marker jer je često povišen i u benignim oboljenjima prostate i infekcijama urinarnog trakta.
Interpretacija rezultata je složena i nephodna je konsultacija urologa.
Preporuka je da muškarci od 40. godine starosti odrede inicijalnu ili osnovnu vrednost PSA u
krvi i obave DRE. U nekim slučajevima značajna je informacija o brzini promene koncentracije
PSA, za šta su neophodna dva određivanja u vremenskom intervalu od minimum tri meseca.
Što je brži porast koncentracije PSA u krvi, to je veća verovatnoća da je karcinom prostate
prisutan. Pored toga, određivanje PSA ima značajnu ulogu u detekciji metastatske ili
perzistentne bolesti kod pacijenata nakon hirurške intervencije ili sprovedene terapije.