datum objavljivanja: 04/02/2019
Karcinom debelog creva je najčešći karcinom gastrointestinalnog trakta. Debelo crevo čine tri dela: slepo crevo (intestinum caecum), kolon (intestinum colon), rektum (intestinum rectum). U grupi malignih tumora debelog oreva, karcinom kolona i rektuma predstavljaju najčešće tumore. Kolorektalni karcinom je na trećem mestu po učestalosti među malignim tumorima kod oba pola u visoko razvijenim zemljama. U Srbiji je karcinom kolorektuma drugi vodeći uzrok obolevanja i kod žena (posle karcinoma dojke) i kod muškaraca (posle karcinoma pluća). Kod oba pola učestalost raste sa godinama starosti, međutim kako u svetu tako i kod nas uočava se porast broja obolelih kod osoba mlađih od 40 godina. U Srbiji je karcinom kolorektuma drugi vodeći uzrok smrtnosti, na osnovu čega Srbija spada u grupu zemalja sa visokim mortalitetom.
Karcinom debelog creva spada u hormon zavisne tumore zajedno sa karcinomom dojke, jajnika, prostate, testisa. Javlja se uglavnom posle 60. godine života, podjednako je zastupljen kod oba pola, iako nešto češće u muškoj populaciji. Većina karcinoma debelog creva nastaje iz benignih polipa, pri čemu kaskada onkogeneze traje u proseku oko sedam godina (onkogeneza - proces kojim se uz višestruke genetske promene normalna ćelija transformiše u malignu). Brojni su faktori rizika koji se dovode u vezu sa karcinomom debelog creva: urođena sklonost (genetska predispozicija), gojaznost, smanjena fizička aktivnost, pušenje, zapaljenske promene na debelom crevu (Crohn-ova bolest i ulcerozni kolitis), faktori spoljašnje sredine. Konzumiranje velikih količina crvenog mesa, suhomesnatih proizvoda, masti životinjskog porekla, alkohola i unošenje male količine vlakana je povezano za većim rizikom za razvoj karcinoma debelog creva. Do sada najviše ispitivani faktori rizika za razvoj karcinoma debelog creva su klasifikovani na: nepromenljive (uzrast, anamneza za polipozu, kolorektalni karcinom i inflamatorna oboljenja debelog creva) i promenljive (faktori podložni prevenciji koji se primarno odnose na ishranu i fizičku aktivnost).
Simptomi su različiti i zavise od toga da li karcinom zahvata desnu ili levu polovinu debelog creva. Međutim, bez obzira na lokalizaciju skoro redovno postoji poremećaj crevne funkcije (neuredna stolica) u smislu zatvora (konstipacije) ili proliva (dijareje). Moguće manifestacije karcinoma debelog creva su i: pojava krvi i/ili sluzi u stolici, razvoj anemije, gubitak apetita i smanjenje telesne težine. Bolovi nisu specifični niti po lokalizaciji, niti po intenzitetu. U odmaklom stadijumu, bolest se može proširiti i zahvatiti limfne čvorove, jetru, pluća, kosti. Procenat preživljavanja bolesnika operisanih u ranom stadijumu iznosi 90-95%.
Zlatni standard u postavljanju dijagnoze karcinoma debelog creva je kolonoskopija koja omogućava direktnu vizuelizaciju sluznice debelog creva i uzimanje uzorka tkiva za patohistološki nalaz. Međutim, zapažanje da postoji značajan porast učestalosti karcinoma debelog creva, kao i da se karcinom često otkriva u uznapredovalim stadijumima kada je preživljavanje veoma kratko, ukazuje na značaj preventivnih pregleda kojim se bolest može otkriti u ranoj fazi kada je moguće potpuno izlečenje. Pored digitorektalnog pregleda, ciljani laboratorijski testovi su dragocena pomoć za postavljanje dijagnoze karcinoma debelog creva. Prvu liniju skrininga (screening - primena medicinskih testova u cilju ranog otkrivanja bolesti, kada nisu prisutni simptomi) predstavlja test na okultno krvarenje u stolici (fecal occult blood test, FOBT).
Test na okultno krvarenje u stolici (FOBT) detektuje tragove krvi u stolici (fecesu) koji
su obično nevidljivi običnim posmatranjem. U cilju ranog otkrivanja karcinoma debelog creva
preporučuje se da sve osobe starije od 50 godina pri rutinskom sistematskom pregledu budu
podvrgnute ovom testiranju. Kod osoba koje spadaju u rizičnu grupu (anamneza za polipozu,
kolorektalni karcinom i inflamatorna oboljenja creva) testiranje se izvodi i u ranijem životnom
dobu.
FOBT treba da se izvodi u tri uzastopna uzorka stolice uzeta tokom tri dana uz propisanu dijetu (unos namirnica bogatih vlaknastim materijama) nedelju dana pre testiranja da bi se ubrzao prolazak sadržaja kroz creva. Negativni rezultati ne mogu sa sigurnošću isključiti karcinom debelog creva, pošto određeni polipi i neki tipovi kolorektalnog karcinoma povremeno krvare ili uopšte ne izazivaju krvarenje. Takođe, krv ne mora biti homogeno prisutna u celoj stolici. Pri tumačenju pozitivnih nalaza mora se imati u vidu da prisustvo krvi u stolici može biti uzrokovano i drugim stanjima (polipi, hemoroidi, hematurija, iritacija i krvarenje u želucu). Svakako, pozitivan rezultat zahteva dodatna ispitivanja kako bi se utvrdio tačan uzrok krvarenja.
Test ne treba da se izvodi neposredno nakon izvođenja digitorektalnog pregleda, tokom menstrualnog ciklusa, ukoliko postoji krvarenje izazvano hemoroidima ili zatvorom, kao i u slučaju rektalne primene nekih lekova
FOBT treba da se izvodi u tri uzastopna uzorka stolice uzeta tokom tri dana uz propisanu dijetu (unos namirnica bogatih vlaknastim materijama) nedelju dana pre testiranja da bi se ubrzao prolazak sadržaja kroz creva. Negativni rezultati ne mogu sa sigurnošću isključiti karcinom debelog creva, pošto određeni polipi i neki tipovi kolorektalnog karcinoma povremeno krvare ili uopšte ne izazivaju krvarenje. Takođe, krv ne mora biti homogeno prisutna u celoj stolici. Pri tumačenju pozitivnih nalaza mora se imati u vidu da prisustvo krvi u stolici može biti uzrokovano i drugim stanjima (polipi, hemoroidi, hematurija, iritacija i krvarenje u želucu). Svakako, pozitivan rezultat zahteva dodatna ispitivanja kako bi se utvrdio tačan uzrok krvarenja.
Test ne treba da se izvodi neposredno nakon izvođenja digitorektalnog pregleda, tokom menstrualnog ciklusa, ukoliko postoji krvarenje izazvano hemoroidima ili zatvorom, kao i u slučaju rektalne primene nekih lekova
Tumorski markeri - karcinoembrionalni antigen (CEA) i karcinoma antigen 19-9
(CA 19-9) nisu dovoljno osetljivi za primenu kao skrining testovi kod kolorektalnog karcinoma,
ali se njihovim određivanjem dobija značajna prognostička informacija, kao i mogućnost praćenja
terapije. Povišene vrednosti CEA ukazuje na ponovnu pojavu bolesti (recidiv) četiri do šest meseci
pre kliničkih znakova u skoro 60% slučajeva svih pacijenata i u 80% sa metastazama u jetri. Iz tog
razloga se preporučuje često određivanje CEA kod onkoloških pacijenata, minimum jednom u tri
meseca. U poređenju sa CEA, CA 19-9 je manje osetljiv za kolorektalni karcinom.
Tumorski markeri su biohemijske supstance koje produkuje tumor ili bilo koji metabolički proces
u organizmu udružen sa tumorom. Mogu se detektovati u različitim telesnim tečnostima i tkivima.
Kod tumačenja rezultata treba imati u vidu da mnoga benigna oboljenja, zapaljenski procesi,
stres, fizička aktivnost, pušenje (pogotovu na vrednost CEA), konzumiranje alkohola, veća fizička
naprezanja mogu uticati na povišene vrednosti tumorskih markera u krvi